Algemene voorwaarden ten aanzien van consumenten : waar moet ik op letten? I: het begrip consument & 'De zwarte lijst'

Indien er in de algemene voorwaarden van een onderneming een onredelijk bewarend beding voorkomt, is dit beding vernietigbaar. Dit betekent dat geoordeeld kan worden dat een dergelijk beding nooit tussen partijen heeft gegolden. Voor de vraag wanneer een beding dat ten aanzien van een consument wordt gehanteerd onder de open norm van ‘onredelijk bezwarend’ valt, kennen de nationale en Europese wetgeving enkele belangrijke spelregels.Als je als ondernemer algemene voorwaarden hanteert ten aanzien van consumenten, kun je op basis van deze regels dan ook niet alles  in je algemene voorwaarden vastleggen wat je misschien zou willen. In een drieluik van drie artikelen zal ik de belangrijkste spelregels in dit kader uiteenzetten. In dit eerste artikel zal ik bespreken wanneer de wederpartij kwalificeert als consument en welke bedingen in algemene voorwaarden ten aanzien van een consument steeds als onredelijk bezwarend worden aangemerkt.

Het begrip consument
Onder een consument wordt verstaan iedere natuurlijke persoon die geen vrij beroep of bedrijf uitoefent dan wel een natuurlijk persoon die de overeenkomst sluit voor doeleinden die buiten zijn bedrijfs- of beroepsactiviteit vallen. Om deze uitleg enigszins te verduidelijken zal ik een eenvoudig voorbeeld geven van wanneer een natuurlijk persoon wel een consument is en wanneer niet. Als een bakker meubels koopt voor de lunchroom die hij exploiteert bij zijn bakkerij zal hij niet kwalificeren als een consument. De meubels worden immers gebruikt voor de bedrijfsuitoefening van de bakker. Koopt dezelfde bakker echter dezelfde stoelen  voor zijn woonhuis, dan zal hij in het algemeen wel als consument kwalificeren. Degene die stelt een consument te zijn, dient dit te bewijzen indien dit door de onderneming die de algemene voorwaarden hanteert, wordt betwist.

Zwarte lijst-bedingen
Indien vast is komen te staan dat iemand kwalificeert als consument, gelden er zoals hiervoor aangegeven in het geval van algemene voorwaarden specifieke spelregels. Zo geeft de Nederlandse wet in artikel 6:236 van het Burgerlijk Wetboek een limitatieve opsomming van bedingen in algemene voorwaarden die ten aanzien van consumenten steeds als onredelijk bezwarend worden aangemerkt. Deze limitatieve opsomming wordt veelal aangeduid als: ‘de zwarte-lijst.’ Indien een beding uit de algemene voorwaarden op ‘de zwarte lijst’ staat, wordt deze dus altijd onredelijk bezwarend geacht. Voor de onderneming die met consumenten handelt, is het dus van belang om te verifiëren of haar algemene voorwaarden geen zwarte lijst bedingen bevatten.
Hieronder zal ik aangeven welke bedingen op basis van de wet kwalificeren als ‘zwarte-lijst- bedingen:

Geheel en onvoorwaardelijk uitsluiten van nakoming
Allereerst kwalificeert het beding dat de consument geheel en onvoorwaardelijk het recht ontneemt de door de onderneming toegezegde prestatie op te eisen als een ‘zwarte-lijst’ beding. De woorden ‘geheel en onvoorwaardelijk’ zijn in dit kader zeer relevant. Een beding dat het recht op nakoming niet volledig uitsluit maar slechts beperkt, is namelijk geen ‘zwarte-lijst’ beding. Bij een beding dat het recht op nakoming niet volledig uitsluit maar beperkt, kan gedacht worden aan een beding dat het recht op nakoming aan bepaalde voorwaarden onderwerpt.

Het uitsluiten of beperken van het recht op ontbinding of opschorting
Ten tweede kwalificeert een beding dat de wettelijke rechten op ontbinding en/of opschorting van de consument uitsluit of beperkt als een onredelijk bezwarend beding. Dit betekent dat je als onderneming een consument niet kan verbieden de overeenkomst te ontbinden dan wel de prestatie (veelal een betalingsverplichting) op te schorten indien deze consument deze rechten heeft op grond van de wet.

Het verruimen van de opschortingsrechten van de ondernemer
Naast de hiervoor genoemde regel dat een onderneming de wettelijke opschortingsbevoegdheden van de consument niet mag beperken, mag het haar eigen opschortingsrechten in haar algemene voorwaarden ook niet uitbreiden.

Beoordeling van de tekortkoming en vrijwaring.
Voorts is een ‘zwarte-lijst’ beding het beding dat de rechten van de consument ter zake van een tekortkoming in de nakoming afhankelijk stelt van de onderneming. De algemene voorwaarden mogen bijvoorbeeld niet voorschrijven dat de onderneming bepaalt of zij zich aan de overeenkomst heeft gehouden. Tevens is het niet toelaatbaar om van een consument te verlangen dat hij of zij eerst een derde aanspreekt voordat nakoming, zoals herstel of vervanging van de  onderneming zelf kan worden verlangd. Niet geëist mag bijvoorbeeld worden dat eerst bij de leverancier van de onderneming wordt geklaagd.

Bij voorbaat toestemming bedingen voor contracts- en/of schuldoverneming en verweermiddelen aangaande contractsoverneming
Een consument mag tevens niet zomaar worden overvallen met een andere wederpartij. Op de ‘zwarte-lijst’ is namelijk vastgelegd dat ontoelaatbaar is een beding dat bij voorbaat toestemming verleent voor schuld- of contractsoverneming, tenzij de consument te allen tijde, dus ook bij een dergelijke contracts- en/of schuldoverneming, de overeenkomst kan ontbinden, de onderneming de aansprakelijke partij blijft of de onderneming in zijn geheel aan de betreffende derde wordt verkocht. Indien een consument overigens instemt met contractsoverneming kan deze contractsoverneming er bovendien niet toe leiden dat de bevoegdheden of verweermiddelen van de consument worden uitgesloten of beperkt.

Verjarings- en vervaltermijnen
Ook staat op de ‘zwarte lijst’ het beding in de algemene voorwaarden dat bepaalt dat wettelijke verjarings- en vervaltermijnen tot minder dan één jaar worden ingekort. Niet toelaatbaar is bijvoorbeeld de bepaling die bepaalt dat klachten door een consument binnen een week na aflevering moeten worden gemeld op straffe van verval van alle rechten.

Afwentelen van schade
Uiteraard kan bij het uitvoeren van de overeenkomst door de onderneming, of door personen of zaken waarvoor hij aansprakelijk is, schade worden veroorzaakt aan een derde. Deze schade kan niet op grond van een beding in de algemene voorwaarden geheel of gedeeltelijk op de consument worden afgewenteld.

Bevoegdheid tot prijsverhoging
Ook op de ‘zwarte-lijst’ staat het beding in de algemene voorwaarden dat bepaalt dat de onderneming binnen drie maanden na het sluiten van de overeenkomst de prijs mag verhogen. Een prijsverhoging die op algemene voorwaarden berust is slecht toegelaten als in het beding is opgenomen dat de consument de overeenkomst kan ontbinden indien de onderneming een prijsverhoging doorvoert.

Bewijsafspraken
Eveneens kwalificeren bewijsafspraken in de algemene voorwaarden die de rechten van een consument geheel illusoir maken of de consument benadelen als ‘zwarte-lijst’ bepalingen. Voorbeelden van dergelijke bewijsafspraken zijn bedingen in de algemene voorwaarden die bepaalde bewijsmiddelen van de consument beperken of uitsluiten, of die de consument verplichten binnen een bepaalde termijn bewijs te leveren.

Beperking wijze van verklaringen
Een beding in de algemene voorwaarden dat ten nadele van een consument wijzigt hoe verklaringen van de consument werken, wordt eveneens als een ‘zwarte-lijst’ bepaling gezien. Een beding dat een wijze van verzending (bijvoorbeeld per aangetekende brief) bepaalt, is ten aanzien van een consument bijvoorbeeld niet toelaatbaar. Wel is het een onderneming toegestaan om een verplichte vorm (bijvoorbeeld schriftelijk) vast te leggen waarin een verklaring moet geschieden, of in de algemene voorwaarden te bepalen dat een (oud) adres van de consument mag worden gebruikt voor verklaringen van de onderneming totdat de consument een nieuw adres heeft medegedeeld.

Het vastleggen van een woonplaatskeuze
Voorts stelt de ‘zwarte lijst’ paal en perk aan in algemene voorwaarden opgenomen verplichtingen tot woonplaatskeuze van de consument. De onderneming mag dus in beginsel niet vastleggen waar de consument woonplaats kiest, tenzij de overeenkomst betrekking heeft op een registergoed en woonplaats wordt gekozen ten kantore van de notaris.

Geschillenbeslechting
De ‘zwarte-lijst’ stelt ook grenzen aan bedingen die de beslechting van geschillen opdraagt aan andere personen en instanties dan de reguliere (civiele) rechter. Het is dan ook niet geoorloofd om in de algemene voorwaarden te bepalen dat de beslechting van  geschillen toekomt aan de onderneming zelf (een bindende partijbeslissing), een derde (bindend advies) of een arbiter, tenzij de consument ten minste een maand de bevoegdheid heeft om alsnog voor de reguliere rechter te kiezen. In de algemene voorwaarden dient in dat geval vastgelegd te worden dat deze maand voor de consument gaat lopen op het moment dat de onderneming heeft aangegeven dat het geschil aan een andere geschilbeslechter dan de rechter wordt voorgelegd.

Bedingen omtrent opzegging, verlenging en voortzetting van de overeenkomst
Tot slot kent de ‘zwarte-lijst’ een aantal bijzondere bepalingen over bedingen omtrent opzegging, verlenging en voortzetting van de overeenkomst.

Stilzwijgende verlenging en/of vernieuwing
Allereerst geldt een stilzwijgende verlenging of vernieuwing van een overeenkomst tot het geregeld afleveren van zaken (met uitzondering van kranten en tijdschriften) of het geregeld doen van verrichtingen als een ‘zwarte-lijst’ beding, tenzij de verlenging of vernieuwing voor de bepaalde tijd van maximaal drie maanden wordt bedongen of de verlenging of vernieuwing voor onbepaalde tijd te allen tijde door de consument kan worden opgezegd met een opzegtermijn van maximaal een maand.

Voor dag-, nieuws-, weekbladen en tijdschriften is het wel mogelijk om in de algemene voorwaarde een stilzwijgende verlenging (of vernieuwing) van meer dan drie maanden te bedingen. Dit mag echter enkel onder de voorwaarde dat aan de consument de bevoegdheid toekomt om de overeenkomst tegen het einde van de nieuwe periode op te zeggen op een termijn van maximaal één maand. Ook mag voor dag-, nieuws-, weekbladen en tijdschriften voortzetting voor onbepaalde tijd worden vastgelegd in de algemene voorwaarden, zij het dat de consument bij maandelijks (of frequenter) te verschijnen uitgaven, te allen tijde op een termijn van maximaal één maand moet kunnen opzeggen. Bij minder frequent verschijnende uitgaven geldt een maximale opzegtermijn van ten hoogste drie maanden. Indien langere opzegtermijnen worden gehanteerd in de algemene voorwaarden, kwalificeren deze bepalingen als ‘zwarte-lijst’ bedingen en zijn dus vernietigbaar. Bovendien geldt na een proefabonnement op dag-, nieuws-, weekbladen en tijdschriften dat de algemene voorwaarden niet mogen voorzien in  een ‘geruisloze’ overgang van een proefabonnement in een gewoon abonnement.

Opzegging
Ook omtrent opzegging kunnen bepaalde bepalingen in de algemene voorwaarden kwalificeren als ‘zwarte-lijst’ bedingen. Een overeenkomst die mondeling schriftelijk of elektronisch tot stand is gekomen, moet bijvoorbeeld op dezelfde wijze kunnen worden opgezegd. Dit betekent dat als een overeenkomst langs elektronische weg (bijvoorbeeld per e-mail) is aangegaan, deze ook via dezelfde weg (dus per e-mail) rechtsgeldig moet kunnen worden opgezegd. Bepalen de algemene voorwaarden dat opzegging op andere wijze moet geschieden, dan is dit een ‘zwarte-lijst’ beding.

Tot slot komt een beding dat ten aanzien van een overeenkomst tot het geregeld afleveren van zaken of het geregeld doen van verrichtingen bepaalt dat opzegging op een bepaald moment moet plaatsvinden voor op de ‘zwarte-lijst’. Het is dus niet toegestaan om ten aanzien van consumenten te bedingen dat de opzegging vóór een bepaald tijdstip of bijvoorbeeld uitsluitend in een bepaalde maand moet plaatsvinden.

Hierboven zijn de bedingen van de ‘zwarte-lijst’ opgesomd. Staat een dergelijk beding in je algemene voorwaarden, dan kan een consument deze altijd vernietigen. Voor de volledigheid merk ik op dat het feit dat een beding niet op de ‘zwarte lijst’ voorkomt, niet wil zeggen dat het beding te allen tijde geldig is en nooit vernietigd kan worden. Waar nog meer op moet worden gelet bij het opstellen van algemene voorwaarden die ten aanzien van consumenten worden gebruikt, zal ik in twee volgende artikelen uiteenzetten.