Sedert 1 juli 2015 hebben wetenschappers het recht om 'korte wetenschappelijke werken' vanaf een redelijke termijn na eerste publicatie gratis online beschikbaar te stellen. Het moet dan wel gaan om werken die zijn gefinancierd met Nederlandse publieke middelen.
Dit recht vloeit voort uit de op 1 juli 2015 in werking getreden Wet Auteurscontractenrecht. Vanaf die datum is een nieuw artikel 25 fa toegevoegd aan de Auteurswet.
Doel van de regeling in artikel 25 fa Auteurswet
Het doel van deze nieuwe wettelijke regeling is om ruimte te bieden aan de groeiende behoeft bij wetenschappers om hun werk via open access (dus gratis) online beschikbaar te stellen.
Het is wetenschappers op grond van hun contracten met uitgevers veelal verboden om zelf hun artikel openbaar te maken. De uitgever heeft een exclusief publicatierecht en de wetenschapper mag doorgaans het artikel alleen (doen) gebruiken voor onderwijs en onderzoek, ontsluiting via het gesloten intranet van de universiteit en in de bibliotheek of de repository.
Dit gebruikelijke contractuele verbod voor de wetenschapper (de auteur) om zijn artikel via open access te ontsluiten wordt met het nieuwe artikel 25 fa Auteurswet in aanzienlijke mate beperkt. De regeling geeft aldus geen beperking op het Auteursrecht, maar een beperking op de overdraagbaarheid van (een deel) van het Auteursrecht. Of het dan gaat om een overdracht of een licentie maakt daarbij geen verschil.
Een zodanig verbod mag onder de nieuwe regeling nog wel worden overeengekomen, maar voor niet langer dan een redelijke termijn na de eerste publicatie (door de uitgever van het wetenschappelijk tijdschrift). Het begrip redelijke termijn wordt hierna toegelicht.
Geldt ook voor contracten met uitgevers gesloten vóór 1 juli 2015
De regeling geldt ook voor wetenschappelijke artikelen die zijn/worden uitgegeven op grond van een contract met een uitgever van vóór 1 juli 2015. Wetenschappers die hun gepubliceerde artikelen altijd al via open access openbaar hadden willen maken maar zich daarin belemmerd zagen vanwege hun contract met de uitgever kunnen zich nu dus van dat contractuele verbod bevrijd voelen. Openbaarmaking via open access is nu mogelijk, mits natuurlijk aan de voorwaarden van artikel 25 fa Auteurswet wordt voldaan.
Begrip 'kort wetenschappelijk werk'
Eén van de voorwaarden uit de nieuwe regeling is dat het moet gaan om een kort wetenschappelijk werk. Wat is een kort werk? Dat zijn bijvoorbeeld artikelen die worden gepubliceerd in tijdschriften. De regeling geldt aldus niet voor proefschriften of boeken. Een korte bijdrage in een (congres/feest-)bundel valt er wel onder.
Bovendien moet het gaan om een wetenschappelijk werk. Wat moet daar precies onder worden verstaan? In de toelichting op de nieuwe regeling wordt daar niets over gezegd. Aangenomen mag worden dat bedoeld zal zijn om de regeling van toepassing te laten zijn op de artikelen die voortvloeien uit werkzaamheden die vallen onder wetenschapsbeoefening. Vallen hier ook gepopulariseerde artikelen onder? Volgens mij is dat niet op voorhand uit te sluiten. De rechter zal nog moeten bepalen waar de grens precies ligt.
De eis van financiering met Nederlandse publieke middelen
Het moet bovendien gaan om artikelen die met Nederlands overheidsgeld zijn gefinancierd. Niet vereist is dat het volledig met Nederlands overheidsgeld is gefinancierd. Bedoeld wordt dat het artikel gemaakt is door personen in dienst van een universiteit of van een andere geheel of ten dele door de overheid gefinancierde onderzoeksinstelling.
Een wetenschappelijk artikel dat is geschreven door een onderzoeker, volledig gefinancierd met EU geld (bijvoorbeeld via Horizon 2020/KP8) of met private middelen valt dus niet onder deze regeling.
De mate waarin het artikel gefinancierd is met Nederlandse publieke middelen is van belang voor het bepalen van de duur van de 'redelijke termijn' waarna gratis beschikbaarstelling via internet toegestaan is (zie hierna over de 'redelijke termijn').
Het begrip 'redelijke termijn'
Dat de wetenschapper het artikel pas na een redelijke termijn gratis beschikbaar mag stellen via het internet vindt zijn rechtvaardiging in het feit dat de uitgever zijn investering in het uitgeven van het tijdschrift en het organiseren van peer reviews moet kunnen terugverdienen. Hoe lang dit oude businessmodel van de commerciële uitgevers nog stand zal houden is de vraag. Gezien de discussies tussen het wetenschappelijke veld en de uitgevers over dat businessmodel is het niet ondenkbaar dat in de toekomst de grondslag voor de rechtvaardiging van de redelijke termijn alsnog wegvalt. Vooralsnog is dat echter niet het geval.
Wat is nu een redelijke termijn? Dat is afhankelijk van de omstandigheden van het geval. Die termijn kan nul dagen zijn of enkele maanden. Het maximum lijkt vooralsnog te stellen op twaalf maanden, nu dat in de vergelijkbare regeling in Duitsland de maximale termijn is en de nieuwe regeling geïnspireerd is op deze Duitse regeling.
Voor de bepaling van de redelijke termijn is, zoals reeds gezegd, ook van belang de mate waarin het artikel met Nederlands overheidsgeld is gefinancierd. Afhankelijk daarvan kan de termijn langer of korter zijn. Bij een gedeeltelijke financiering met Nederlands overheidsgeld is de redelijke termijn dus korter dan bij een 100% financiering met Nederlandse publieke middelen. Een wetenschappelijk artikel dat volledig met EU geld of private middelen gefinancierd is valt dus niet onder de regeling, zodat de uitgever dan nog steeds contractueel kan verbieden dat het vrij beschikbaar wordt gesteld op internet.
Nu door de terugtrekkende beweging van de overheid wetenschappelijk onderzoek in steeds sterkere mate afhankelijk wordt van externe financiering (Europees geld of private middelen) komt de vraag op of hier met de ene hand van de overheid iets wordt gegeven dat met de andere hand van de overheid weer wordt weggenomen.
In het kader van de nieuwe regeling kunnen partijen nog steeds zelf de redelijke termijn in een overeenkomst vastleggen. Maar de rechter beslist uiteindelijk wat als redelijke termijn tussen partijen heeft te gelden en dat is dan ook doorslaggevend ook al bepaalt het contract iets anders. Dat is het dwingende karakter van de nieuwe regeling. Partijen zijn natuurlijk altijd vrij een kortere termijn af te spreken.
Dwingend karakter van de nieuwe regeling
Indien in het contract met de uitgever een verbod op gratis online beschikbaar stellen staat geldt dat verbod niet meer na het moment dat de redelijke termijn is verstreken. Dit is het effect van het dwingende karakter van artikel 25 fa Auteurswet.
Beoogd is met het dwingende karakter ook te voorkomen dat met een contractuele rechts- en forumkeuze in het buitenland de auteur zijn vrijheid tot publicatie zou worden ontnomen. Of dat sluitend is zal nog moeten blijken.
Van het recht dat de auteur heeft op grond van artikel 25 fa Auteurswet kan geen afstand worden gedaan. Het recht is ook niet overdraagbaar, het blijft als een persoonlijkheidsrecht rusten bij de auteur, ook al is het Auteursrecht op het artikel aan een ander overgedragen.
Vermelding bron eerste openbaarmaking
Maakt de wetenschappelijke auteur na de redelijke termijn het artikel online beschikbaar dan moet de bron van de eerste openbaarmaking daarbij worden vermeld, aldus artikel 25 fa Auteurswet.
Conclusie
Al met al is de nieuwe regeling van artikel 25 fa Auteurswet een verbetering, in die zin dat wetenschappelijke artikelen sneller online vrij toegankelijk kunnen zijn. Bij artikelen die (nagenoeg) volledig gefinancierd zijn met of private middelen blijft het zaak voor de wetenschappers om in het contract expliciet te bedingen dat zij direct of binnen een nader te bepalen redelijke termijn zelf het artikel ook op internet vrij beschikbaar mogen stellen. Dit geldt ook voor met Europees geld gefinancierde artikelen voor zover dat al niet zo geregeld is in de EU-financiering.
