Wat is overvaljournalistiek?
Overvaljournalistiek is de journalistieke werkwijze waarbij de journalist onaangekondigd met draaiende camera en microfoon op iemand afstapt. Het doel van deze vorm van journalistiek is een onverwachte confrontatie, vaak omdat de persoon via de reguliere weg niet bereikbaar is voor commentaar. Overvaljournalistiek wordt met name ingezet voor entertainmentdoeleinden en het is in trek bij het grote publiek. Dat is ook de reden waarom er veel kritiek geuit wordt op deze werkwijze, zelfs uit journalistieke hoek. In 2019 noemde de Raad voor de Journalistiek het een “intimiderend journalistiek wapen”. De Raad is niet gek op dit middel omdat een journalist met open vizier moet werken, waarheidsgetrouw moet zijn en gepast wederhoor moet bieden. Iemand onverwacht confronteren met een cameraploeg en assertieve plopkop druist geregeld tegen die principes in.
Is overvaljournalistiek toegestaan?
Ja, onder bepaalde voorwaarden. Uit de jurisprudentie en conclusies van de Raad voor de Journalistiek valt de volgende toetssteen te extraheren. Het gebruik van overvaljournalistiek is als middel in beginsel geoorloofd wanneer:
- sprake is van een misstand;
- de te uiten beschuldigingen feitelijk onderbouwd kunnen worden;
- de betrokkene eerst (zonder succes) op normale wijze is benaderd voor wederhoor;
- het daadwerkelijke wederhoor van de betreffende persoon voldoende aan bod komt;
- er rekening gehouden wordt met het privacybelang van de betreffende persoon; en
- de ‘overval’ ook daadwerkelijk iets wezenlijks kan toevoegen aan de voorgenomen publicatie.
Is publicatie van de beelden toegestaan?
Bij de vraag of de publicatie van de opnamen vervolgens rechtmatig is, komt het aan op de gebruikelijke belangenafweging bij perspublicaties tussen enerzijds het recht op vrijheid van meningsuiting van de journalist (art. 10 EVRM) en anderzijds het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer van degenen die gefilmd zijn (art. 8 EVRM). Het belang van de journalist is dat hij zich in het openbaar kritisch, informeren, opiniërend en waarschuwend moet kunnen uitlaten over misstanden die de samenleving raken, terwijl het belang van de gefilmde persoon is dat hij niet lichtvaardig mag worden blootgesteld aan verdachtmakingen die zijn eer en goede naam beschadigen. Welk van deze in beginsel gelijkwaardige belangen de doorslag moet geven, hangt af van de omstandigheden van het geval.
Welk van de beide genoemde wederzijdse belangen in het concrete geval zwaarder weegt, hangt af van de concrete omstandigheden van het geval. Daarbij is onder meer relevant
- de aard van de gepubliceerde uitlatingen en de ernst van de te verwachten gevolgen voor degene op wie die uitlatingen betrekking hebben;
- de ernst - bezien vanuit het algemeen belang - van de misstand die aan de kaak wordt gesteld;
- de mate waarin de uitlatingen steun vinden in het beschikbare feitenmateriaal ten tijde van de publicatie;
- de totstandkoming en inkleding van de uitlatingen;
- het gezag dat het medium waarop de uitlatingen zijn gepubliceerd geniet; en
- de maatschappelijke positie van de betrokken persoon.
Genoemde omstandigheden wegen niet allen even zwaar. Welke omstandigheden van toepassing zijn en welk gewicht daaraan moet worden gehecht, hangt af van het concrete geval.
Tot slot
Onder omstandigheden mogen journalisten zich bedienen van overvaljournalistiek. De beoordeling of dat in gegeven omstandigheden is toegestaan, is afhankelijk van het geval. Dat die beoordeling bepaald geen sinecure is, blijkt wel uit de uiteenlopende rechtspraak op dit terrein. Ziet u zich geconfronteerd met publicatie van beelden als gevolg van overvaljournalistiek of heeft u zelf iemand journalistiek 'overvallen' en wilt u tot publicatie overgaan, wij adviseren u graag vanuit onze ervaring op dit gebied.
Met dank aan Thijmen van Hoorn
Sven Wakker, advocaat IT-recht
