Personeelstekort in de zorg: aandachtspunten bij de inzet van mantelzorgers

Rol van mantelzorgers bij verlichten personeelstekort in de zorg

Mantelzorgers kennen de cliënt, begrijpen diens routines en kunnen lichte taken overnemen: begeleiding bij eten, wandelen, eenvoudige algemeen dagelijkse handelingen, emotionele ondersteuning en het signaleren van veranderingen in de gezondheidssituatie. Deze persoonlijke nabijheid bevordert continuïteit en welzijn, terwijl professionals zich kunnen richten op medische of complexe zorgtaken.  

Aandachtspunten bij inzet van mantelzorgers in de zorg

Echter, de inzet van mantelzorgers kan voor werkgevers risicovol zijn, indien de juridische en organisatorische randvoorwaarden niet worden geborgd. Met welke risico’s dien je als zorgwerkgever rekening te houden bij de inzet van mantelzorgers?  

1. Aansprakelijkheid

De huidige wet- en regelgeving staat samenwerking tussen mantelzorgers en professionele zorgverleners niet in de weg. Mantelzorgers zijn zelf verantwoordelijk voor de zorg die zij verlenen, niet alleen vanuit huis, maar ook binnen de zorginstelling. De zorginstelling heeft de verantwoordelijkheid om te controleren dat de mantelzorger ook daadwerkelijk in staat is om de zorgtaken goed uit te voeren. Indien op een later moment blijkt dat de zorgaanbieder had moeten signaleren dat de zorgverlening door de mantelzorger niet naar behoren verloopt,  maar de risico’s hiervan niet met de mantelzorger zijn besproken, dan kan de Inspectie voor Gezin en Jeugd de zorgaanbieder hierop aanspreken. Het is dan ook van groot belang dat de afspraken tussen zorgaanbieder, cliënt of patiënt én de mantelzorger duidelijk zijn.  

Zodra een mantelzorger onder het dak of in opdracht van een zorginstelling handelt, ontstaat de vraag wie aansprakelijk is voor de schade bij een incident. Doorgaans zal de mantelzorger deze zelf moeten dragen, maar er kunnen zich uitzonderingen voordoen. De bedrijfsaansprakelijkheidsverzekering van een zorgorganisatie geeft normaliter alleen dekking bij “fouten” van medewerkers of uitzendkrachten. Mantelzorgers vallen daar in principe buiten, tenzij zij uitdrukkelijk zijn meeverzekerd. Zonder heldere afspraken loopt de werkgever het risico op claims bij letsel van de cliënt, beschadiging van eigendommen of omgekeerd: bij letsel van de mantelzorger zelf.

2. Verkapt dienstverband

Wordt de mantelzorger structureel ingezet waarbij sprake is van gezag, het verrichten van werkzaamheden op basis van een vast rooster, waarbij sprake is van instructies en controle, dan kan de relatie arbeidsrechtelijke kenmerken krijgen. Het risico bestaat dat de Belastingdienst deze inzet aanmerkt als een (fictief) dienstverband, met de plicht tot het afdragen van loonheffingen en sociale premies. Bovendien bestaat het risico op naheffingen en boetes. Tot slot geldt in dat geval dat mantelzorgers aanspraak maken op salaris, vakantiegeld of ontslagbescherming.

3. Privacy en beroepsgeheim  

Zorgprofessionals zijn gebonden aan de privacywetgeving (AVG) en aan het medisch beroepsgeheim. Mantelzorgers hebben in principe geen recht op inzage in het volledige zorgdossier, tenzij de cliënt hiervoor uitdrukkelijk toestemming heeft gegeven. Ook wanneer wél toestemming is verleend, is het van groot belang dat hiermee uiterst zorgvuldig wordt omgegaan. Voor het uitvoeren van de gebruikelijke mantelzorgtaken is toegang tot het volledige dossier doorgaans niet nodig.

Het is belangrijk dat een mantelzorger kan rapporteren over de zorg die hij of zij daadwerkelijk verleent. Bijvoorbeeld in een apart (mantelzorgers)logboek. Als dat niet mogelijk is, kan dit ook in het cliëntdossier gebeuren, maar dan (gelet op het voorgaande) uitsluitend met een specifiek schrijfrecht en niet automatisch met een recht op inzage.

4. Rolverwarring en kwaliteit

Cliënten, medewerkers en mantelzorgers moeten weten wie waarvoor verantwoordelijk is. Onduidelijkheid kan leiden tot overbelasting van mantelzorgers, frustratie bij professionals of hiaten in zorgprocessen. Daarnaast is niet iedere mantelzorger bekwaam in het verlenen van basiszorg of hygiënisch werken; zonder duidelijke instructies neemt het risico op incidenten toe.

Voorwaarden voor juridisch verantwoorde inzet van mantelzorgers

Om de risico’s zoveel als mogelijk in te perken, is het advies om te zorgen voor een aantal waarborgen voor veilige inzet.  

• Leg het vrijwillige karakter van de inzet vast. Gebruik een overeenkomst waarin onder andere staat dat geen sprake is van een arbeidsovereenkomst, dat geen loon wordt betaald en dat geen sprake is van een gezagsverhouding.
• Definieer taken en grenzen van de werkzaamheden en bevoegdheden van de mantelzorger.  
• Regel verzekeringen. Informeer bij verzekeraars of letsel aan mantelzorger en cliënt (aanvullend) onder een (bedrijfs)aansprakelijkheidsverzekering kan worden gedekt.
• Bied korte scholing en instructie. Basistraining in hygiëne, tiltechnieken, gebruik van hulpmiddelen en privacyregels beperkt risico’s en verhoogt kwaliteit.
• Zorg voor heldere informatie-protocollen. Deel alleen die cliëntinformatie die nodig is voor de afgesproken taken; documenteer toestemming van de cliënt en houd een logboek bij van gedeelde gegevens.

Mantelzorgers als oplossing voor personeelstekort in de zorg?

De inzet van mantelzorgers kan een antwoord zijn op een deel van de vraag naar personeel, maar alleen als hun inzet professioneel wordt gefaciliteerd. Zorgorganisaties die transparante afspraken maken, aansprakelijkheid afdekken en investeren in begeleiding, creëren een win-winsituatie: cliënten profiteren van vertrouwde nabijheid, mantelzorgers voelen zich gewaardeerd en professionals krijgen meer tijd om hun vak uit te oefenen.