Het Hof van Justitie heeft vandaag een baanbrekend oordeel gegeven, wanneer productvormgeving (design) kan worden beschermd door het auteursrecht.
Bescherming van productvormgeving
De zaak gaat over de bescherming van de Palais-tafel en een modulair meubelsysteem van Haller onder het auteursrecht. Het Hof heeft eerder al geoordeeld over de bescherming van tekst, foto’s en software, en daarin de eisen voor bescherming onder het auteursrecht geüniformeerd. Ditmaal gaat het dus over de bescherming van productvormgeving.
Bescherming door auteursrecht
Op grond van de Auteurswet geldt dat ieder ‘werk’ van de auteur beschermd is. Het auteursrecht is volgens de Auteurswet het uitsluitend recht om een werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. De auteursrechthebbende kan zich aldus verzetten tegen het ongeautoriseerd openbaar maken, reproduceren, bewerken of anderszins verveelvoudigen van het werk.
Wanneer is sprake van een werk in auteursrechtelijke zin? Uit (vaste) rechtspraak van het Hof is reeds bekend dat het Hof vrije, creatieve keuzes die de persoonlijkheid van de maker weerspiegelen beschermd acht onder het auteursrecht.
Het gaat hier in wezen om een subjectief criterium. Daarin verschilt het auteursrecht van het modellenrecht, dat een objectief criterium van nieuwheid en eigen karakter hanteert voor bescherming van productvormgeving.
Vrije, creatieve keuzes
De vraag die het Hof nu beantwoordt is wat onder vrije, creatieve keuzes moet worden verstaan. Welke eis geldt precies voor auteursrechtelijke bescherming van een ‘werk’? Mag men ook rekening houden met bijv. de aard van het betrokken werk (design), of er technische en functionele vereisten zijn en/of andere factoren? En als de auteur een “bewerking” maakt van diens eigen, eerdere vormgeving, is deze dan ook beschermd?
Volgens het arrest van het Hof kan een voortbrengsel van productvormgeving beschermd zijn zowel door het modellenrecht als door het auteursrecht. Deze staan los van elkaar (r.o. 53).
Het Hof dat voor wat betreft de bescherming als werk, de oorspronkelijkheid van werken van toegepaste kunst (waar productvormgeving onder valt) op dezelfde wijze moet worden beoordeeld als andere werken, zie o.a. r.o. 49.
“Wat het eerste van deze kenmerken betreft, is het volgens de rechtspraak noodzakelijk, maar ook voldoende, dat een werk de persoonlijkheid van zijn maker weerspiegelt door uitdrukking te geven aan diens vrije en creatieve keuzes, om als origineel te kunnen worden beschouwd.”
en dat cumulatie van bescherming van en het auteurs en het modelrecht slechts in bepaalde gevallen geldt, “aangezien van een auteur wordt verlangd dat hij een uniek [‘einzigartig’], door zijn persoonlijkheid gekenmerkt werk creëert, dat als zodanig beschermd is overeenkomstig richtlijn 2001/29 [de Auteursrechtrichtlijn]”. De vraag is daarmee wel in hoeverre het voorwerp uniek moet zijn (zie ook r.o. 82).
Persoonlijkheid van de maker
Specifiek oordelend over de criteria voor bescherming moet de rechter volgens het Hof “beoordelen of het voorwerp waarvoor bescherming wordt gevraagd, de uitdrukking is van vrije en creatieve beslissingen die de persoonlijkheid van de maker ervan weerspiegelen”.
Voorwerpen die “alleen” worden bepaald door technische, ergonomische of veiligheidsgerelateerde beperkingen of kunnen voortvloeien uit de normen of conventies van de betrokken sector, en wanneer de totstandkoming ervan door technische overwegingen is bepaald, zijn volgens het Hof niet beschermd. Dit kan anders zijn mits dit de maker niet is belet zijn persoonlijkheid in het voorwerp tot uiting te brengen door vrije en creatieve keuzes te maken (r.o. 63/64).
Volgens het Hof geldt dat (r.o. 49): “Indien de creatie van een voorwerp daarentegen is bepaald door technische overwegingen, regels of andere beperkingen die geen ruimte hebben gelaten voor de uitoefening van artistieke vrijheid, kan niet worden aangenomen dat dit voorwerp de originaliteit bezit die vereist is om als werk te worden aangemerkt”
Creatief proces?
Over het creatieve proces oordeelt het Hof dat de rechter die zich buigt over de vraag of een werk origineel is, “de creatieve keuzes dus „in de vorm” van dat werk [moet] zoeken en identificeren om het werk auteursrechtelijk beschermd te kunnen verklaren”.
De bedoeling van de auteur behoren echter tot het domein van ideeën, en kunnen derhalve alleen worden beschermd voor zover de auteur ze in het betrokken werk tot uitdrukking heeft gebracht. De rechter mag evenwel bij de beoordeling van de originaliteit van een voorwerp rekening houden met het creatieve proces en de intenties van de auteur, voor zover deze aspecten in het voorwerp zelf tot uiting komen, maar hij kan zijn beoordeling niet in belangrijke mate op deze elementen baseren.
Andere factoren?
Andere factoren kunnen volgens het Hof ook een rol spelen, naast omstandigheden zoals de bedoelingen van de maker tijdens het creatieve proces, namelijk: de inspiratiebronnen en het gebruik van bestaande vormen, de waarschijnlijkheid van een onafhankelijke soortgelijke creatie of de erkenning van het voorwerp in vakkringen. Echter, deze zijn op zich niet noodzakelijk of doorslaggevend voor de beoordeling van de originaliteit van het voorwerp.
Auteursrechtinbreuk (bij gekopieerde productvormgeving)
De vervolgvraag is, wanneer er sprake is van auteursrechtinbreuk.
Er is sprake van auteursrechtinbreuk bij een ‘reproductie’. Van een dergelijke reproductie kan ook sprake zijn wanneer een deel van een werk is overgenomen, als dit herkenbaar gebeurt in die zin dat hetgeen is overgenomen de persoonlijkheid van de maker weerspiegelt:
Volgens het arrest van het Hof vandaag is het zonder toestemming overnemen van een werk een inbreuk, en dat daarvan zelfs sprake kan zijn “wanneer het slechts een relatief klein deel van het werk betreft, mits dat deel als zodanig de eigen intellectuele creatie van de auteur tot uitdrukking brengt” (r.o. 85).
Om een inbreuk op het auteursrecht te kunnen vaststellen, moet de verwijzende rechter 1) vaststellen dat de creatieve elementen van het beschermde werk zonder toestemming zijn gebruikt en 2) bepalen of deze elementen, dat wil zeggen de elementen die de uitdrukking zijn van de keuzes die de persoonlijkheid van de auteur van dit werk weerspiegelen, herkenbaar zijn overgenomen in het object dat als inbreukmakend wordt aangemerkt.
De totale indruk is hierbij niet doorslaggevend of relevant (r.o. 87 en r.o. 92).
Het Hof oordeelt verder dat de omvang van de bescherming niet afhangt van de mate van creatieve vrijheid van de auteur en dus niet minder is dan die welke geldt voor alle onder deze richtlijn vallende werken.
Ook 'bewerkingen' zijn beschermd door het auteursrecht, als het gaat om de overname van nieuw toegevoegde creatieve elementen aan een bestaande vorm. Dit levert ook inbreuk op auteursrecht op (zie r.o. 90), wanneer sprake is van de overname van deze nieuwe creatieve elementen.
Indien de beweerdelijk inbreukmaker aanvoert dat hij zelf, onafhankelijk van het ‘eisende’ werk zijn product heeft gemaakt, moet hij dat aantonen. De rechter moet dan beoordelen of er daadwerkelijk sprake is van een dergelijke onafhankelijke soortgelijke creatie, rekening houdend met alle relevante aspecten van het individuele geval, zoals die bestonden op het moment van creatie (r.o. 91).
Voor de vaststelling van een inbreuk op het auteursrecht moet dus worden bepaald of creatieve elementen van het beschermde werk “herkenbaar zijn overgenomen in het object dat als inbreukmakend wordt aangemerkt”.
Conclusies
Auteursrechtelijke bescherming van productvormgeving en design is gewoon mogelijk via het auteursrecht. Dat staat los van bescherming van design door het modellenrecht. Nodig is dat er sprake is van overname van creatieve elementen die herkenbaar terugkomen.
